|
Wagon doczepny Sanok (SnD)
1929 - 1973 |
|
|
|
|
|
|
 |
|
Lp III - 154 + SnD - 461 na linii 17.
Łódź, pl. Wolności.
Foto: Sigurd Hilkenbach, ze zbiorów Łukasza Stefańczyka; 25.08.1971 r. |
| |
Typ:
Sanok (SnD)
Producent:
Zjednoczone Fabryki Maszyn, Kotłów i Wagonów – L.
Zieleniewski i Fitzner-Gamper, Spółka Akcyjna, Fabryka
Sanocka
Lata budowy: 1929
Liczba pojazdów: 23
Numery taborowe: 461 - 483
Pierwszy przydział: KEŁ (zaj.
Tramwajowa i Dąbrowskiego)
Ostatni przydział: MPK-Łódź (zaj.
Tramwajowa)
Data wpisu pierwszego pojazdu: 4.06.1929 r.
Data skreślenia ostatniego pojazdu: 10.03.1973 r.
NADWOZIE
Konstrukcja: stalowa
Długość: 10412 mm
Szerokość: 2057 mm
Wysokość: 3337 mm
Ciężar własny: 8700 kg
Dach: drewniany, owalny, pokryty masą
elastyczną oraz płótnem nasyconym farbą wodoodporną
Podłoga: drewniana, wykończona drewnianymi
listwami
Drzwi zewnętrzne: dwuskrzydłowe łamane (montowane
od II wojny światowej)
Drzwi wewnętrzne: dwuskrzydłowe przesuwne ręcznie |
WNĘTRZE
Rodzaj siedzeń: drewniane, krzesełkowe
Liczba miejsc siedzących: 28
Liczba miejsc stojących: 32
Ogrzewanie: brak
Oświetlenie: 5 lamp w przedziale pasażerskim i po
jednaj na pomostach
Wentylacja: dwa wywietrzniki dachowe, dwa
wentylatory oraz przesuwne
do dołu szyby w bocznych oknach.
PODWOZIE
Liczba wózków: 1
Liczba osi: 2
Rozstaw osi: 2700 mm
Średnica kół: 817 mm
Hamulce: ręczny do umiejscawiania, elektryczny tarczowy (solenoid)
|
|
|
|
|
W dniu 14
kwietnia 1928 roku Kolej Elektryczna Łódzka (KEŁ) złożyła w
zakładach Zieleniewskiego w Sanoku zamówienie na 12 wagonów
silnikowych (5 zamówiono wcześniej) i 23 doczepne. Pierwsze
doczepy o numerach 461 - 465 dotarły do Łodzi 4 czerwca 1929 roku.
Pozostałe z numerami 466 - 483 sprowadzano do sierpnia. Zgodnie z
wprowadzonym podziałem wozy z numerami bocznymi nieparzystymi
przydzielono zajezdni przy ul. Tramwajowej, natomiast z numerami
parzystymi do nowej zajezdni przy ul. Kilińskiego (Dąbrowskiego).
Sanoki były pierwszymi miejskimi wagonami o konstrukcji stalowej.
To także pierwsze doczepy nowej generacji bez dachowych
świetlików, z zabudowanymi pomostami i długością przekraczającą
8,5 metra. W celu poprawienia wentylacji na dachu przedziału
pasażerskiego zamontowano dwa dodatkowe wentylatory, które
tłoczyły powietrze przez specjalnie przystosowane oprawy plafonier
sufitowych.
Nowe tramwaje nie były bez wad. Już w pierwszym roku eksploatacji
duże kłopoty sprawiały hamulce tarczowe, które nadmiernie się
grzały. Głównym powodem awarii był nienajlepszy montaż tarcz
hamulcowych oraz zastosowanie wadliwych okładzin azbestowych.
Przegrzewały się również łożyska w zestawach kołowych, przez które
przedwcześnie zużywały się panewki. Pękały niektóre spawane
łączenia ostojnic wózków. Wadliwe okazały się nawet mocowania
siedzeń dla pasażerów, czy mechanizmy w przesuwnych drzwiach
odgradzających przedział pasażerski od pomostu. Zdarzało się, że z
powodu nadmiernej liczby usterek wagon trzeba było odstawić.
Ostatecznie po kilku latach wiele szczegółów dopracowano, co
pozwoliło na dalszą wieloletnią eksploatację.
W czasie okupacji hitlerowskiej zamontowano w wagonach drewniane
drzwi na pomostach. Dwuskrzydłowe drzwi nie posiadały klamek i
pełniły głównie rolę blokad po lewej stronie. W przypadku zmiany
kierunku jazdy konduktor zamykał drzwi po przeciwnej stronie, a te
dla pasażerów wsiadających i wysiadających zostawały otwarte na
stałe.
|
|
 |
|
Wagon doczepny SnD w
wersji fabrycznej z 1929 roku.
Numery: 461 - 483 |
|
|
 |
|
Wagon doczepny SnD w
wersji z drugiej połowy z lat 40. XX wieku. |
|
|
 |
|
 |
|
Doczepa SnD z tablicą
"Chojny" i Lp II na linii 1.
Łódź, manewry na krańcówce Chojny, ul. Rzgowska.
Foto: ze zbiorów Jerzego Wojtowicza ok. 1938 r. |
|
Doczepa SnD - 481. W głębi
Lp I + Ryski.
Łódź, pl. Wolności.
Foto: ze zbiorów MKM MPK-Łódź; okres okupacji |
|
|
|
|
|
 |
|
 |
|
SnD - 477 w okresie II
wojny światowej.
Foto: Emil Konrad, ze zbiorów MKM MPK-Łódź
|
|
Wnętrze SnD - 469 w
okresie II wojny światowej.
Dla zwiększenia powierzchni pasażerskiej zlikwidowano
siedzenia po jednej stronie i zabezpieczono boczne okna.
Foto: ze zbiorów MKM MPK-Łódź
|
|
|
Sanoki w
okupacyjnym kremowo-niebieskim malowaniu jeździły do pierwszej
połowy lat 50. Następnie przemalowano je na kremowo-czerwono. W
barwach tych kursowały do końca eksploatacji.
Remonty kapitalne przeprowadzano średnio co pięć lat.
Stopniowo wystrój wnętrza wagonów stawał się coraz bardziej ubogi
i prosty. W celu zwiększenia pojemności zlikwidowano podwójne
siedzenia. Na zewnątrz usunięto listwy ochronne przy wózkach, dwa okrągłe
wywietrzniki na dachu oraz ozdobne wykończenia przednich szyb
pomostowych. Dachy opasano drewnianymi rynienkami.
Nieco odmiennej modernizacji dokonano w wagonie 468, upodabniając
go do Lilpopa II. Zaokrąglono w nim pomosty oraz zlikwidowano
charakterystyczne dla Sanoków ozdobne wykończenia okien. Nie wiadomo dokładnie
kiedy i czy tylko w tym jednym wagonie dokonano takiej przebudowy. |
|
|
|
|
|
W
uroczystościach związanych z otwarciem tras najczęściej udział
brały najlepsze lub najmłodsze wagony. Nie zawsze jednak było
w czym wybierać. Na zdjęciu widać skład skręcający z ul.
Oszczepowej w Retkińską, w dniu 30 kwietnia 1955 roku.
Inauguracyjny przejazd na Retkinię prowadził liczący kilka
miesięcy wagon 2N2 - 290 z 26-letnim Sanokiem - 476. W Łodzi
nie było wówczas młodszych doczep! |
|
|
|
|
 |
|
Wagon doczepny SnD w
wersji upodobnionej do Lilpopa II. Numer 468. |
|
|
|
 |
|
 |
|
Lp III - 154 + SnD - 468 w
wersji upodobnionej do Lp II.
Łódź, skrzyżowanie Strykowska/Nowotki
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego; ok. 1965 r. |
|
2N + SnD w wersji upodobnionej do Lp II.
Łódź, pl. Niepodległości.
Foto: E. Haneman, fragment pocztówki z 1967 r. |
|
|
|
|
 |
|
Wagon doczepny SnD w
wersji z końca eksploatacji
|
|
|
 |
|
 |
2N + SnD na
linii 7.
Łódź, pl. Niepodległości.
Foto: E. Haneman, fragment pocztówki z 1967 r.
|
|
Lp II + SnD -
467 na linii 7.
Łódź, ul. Zielona/Żeligowskiego.
Foto: Hans Lehnhart; ze zbiorów Łukasza Stefańczyka;
30.05.1967 r.
|
|
 |
|
 |
|
2N + SnD krótko
po remoncie kapitalnym.
Łódź, pl. Niepodległości.
Foto: K. Kaczyński, fragment pocztówki z 1967 r.
|
|
2N1 - 184 + 5ND
- 696 i Lp II + SnD na linii 14.
Uwagę zwracają istniejące jeszcze wentylatory dachowe.
Łódź, skrzyżowanie Żeromskiego/Świerczewskiego.
Foto: ze zbiorów MKM MPK-Łódź; 1968 r.
|
|
 |
|
 |
|
Lp III - 168 +
SnD - 462 na linii 6.
Łódź, ul. Obrońców Stalingradu/Zachodnia.
Foto: ze zbiorów Łukasza Stefańczyka, Wojciecha Dębskiego; 1969 r.
|
|
Wycofany z
eksploatacji Lilpop LRL - 1052 oraz doczepne Sanoki, wśród
których stoją m.in. wozy 463 i 465.
Łódź, zajezdnia Chocianowice.
Foto: ze zbiorów MKM MPK-Łódź; ok. 1971 r.
|
|
Doczepne Sanoki nie posiadały kominków
dachowych oraz stojaków na okrągłe tarcze z numerem linii. W latach
60. zrezygnowano również z metalowych tablic, które wieszano na
czołowych burtach w niektórych typach wagonów. W efekcie pod koniec
Sanoki jeździły bardzo słabo oznakowane, a jedyną informacją była boczna tablica z przebiegiem trasy.
Wagony od początku do końca stacjonowały w dwóch zajezdniach. W
ostatnich latach służby zajezdnia Tramwajowa najczęściej kierowała
je na linie 13 i 17, a Dąbrowskiego na 6, 7, 14, 18, 23.
Pierwszą doczepę nr 473 wycofano 1 maja 1966 roku. Ostatnie z
numerami 466, 467, 469, 474, 476 skreślono z inwentarza 10 marca
1973 roku.
Po wycofaniu z ruchu wszystkie podwozia zlikwidowano, natomiast
większość nadwozi sprzedano osobom prywatnym, u których pełniły
później rolę altanek działkowych. Po wielu latach udało odnaleźć się
trzy wagony. Doczepę 461 odkupił w 1998 roku Tomasz Adamkiewicz. W
latach 1999 - 2010 wagon został wyremontowany w warsztatach
Międzygminnej Komunikacji Tramwajowej Sp. z o.o. na Helenówku i
przebudowany na silnikowy nr 17. Od kilku lat ponownie jeździ po
łódzkich torach i jest prawdziwą atrakcją licznych imprez.
Kolejnym wagonem jest 468, który posiadał nieco odmienną
modernizację. Jak na swój wiek trzyma się bardzo dobrze, co bez
wątpienia jest zasługą jego właścicieli. Ostatnim jak dotąd znalezionym wagonem jest 467, który po 44 latach
zmienił miejsce postoju i od 2017 roku jest własnością autora
strony. |
| |
|
|
|
 |
|
 |
|
Wagon 461 kilka
miesięcy przed sprowadzeniem z działki do zajezdni Helenówek.
Foto: Wojciech Dębski; 11.10.1997 r.
|
|
Tomasz
Adamkiewicz przy swoim odrestaurowanym
Sanoku nr 17 (dawny doczepny 461)
Łódź, krańcówka Radiostacja.
Foto: Wojciech Dębski; 17.09.2010 r.
|
|
|
|
|
|
 |
|
 |
|
|
|
|
|
Wagon 468 w
wersji upodobnionej do Lp II jako
altana.
Foto: Wojciech Dębski; 14.08.2004 r.
|
|
Oczekujący na
odnowienie wagon 467.
Foto: Wojciech Dębski; 3.06.2017 r.
|
|
|
Stany inwentarzowe |
|
Rok |
Stan
na koniec roku |
Wpisano sztuk |
Numery taborowe pojazdów przyjętych na inwentarz |
Skreślono sztuk |
Numery taborowe pojazdów skreślonych z inwentarza |
|
1929 |
23 |
23 |
461 - 483 |
- |
|
|
1930 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1931 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1932 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1933 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1934 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1935 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1936 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1937 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1938 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1939 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1940 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1941 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1942 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1943 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1944 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1945 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1946 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1947 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1948 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1949 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1950 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1951 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1952 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1953 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1954 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1955 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1956 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1957 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1958 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1959 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1960 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1961 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1962 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1963 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1964 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1965 |
23 |
- |
|
- |
|
|
1966 |
22 |
- |
|
1 |
473 |
|
1967 |
22 |
- |
|
- |
|
|
1968 |
22 |
- |
|
- |
|
|
1969 |
22 |
- |
|
- |
|
|
W 1970 r. wagon 483
otrzymał numer 473'' |
|
1970 |
21 |
- |
|
1 |
480 |
|
1971 |
9 |
- |
|
12 |
463,
465, 468, 470, 471, 473'', 475, 477, 478, 479, 481, 482 |
|
1972 |
5 |
- |
|
4 |
461,
462, 464, 472, |
|
1973 |
- |
- |
|
5 |
466,
467, 469, 474, 476, |
|
| |
|
|
