ULICE, PLACE
STRONA GŁÓWNA
|
Plac Wolności
Historia
komunikacji pasażerskiej
|

|
Plac Wolności. Foto: Łukasz Stefańczyk; 28.08.2021 r.
|
Plac Wolności od początku
pełnił ważną rolę w układzie komunikacyjnym miasta. W
jego długoletniej historii przewinęło się tu wiele
środków transportu, którymi podróżowali łodzianie.
Dorożki, riksze, omnibusy, taksówki, autobusy i
oczywiście tramwaje. Wszystkie odegrały ważną rolę i na
stałe wpisały się w pejzaż tego miejsca.
Historia placu sięga
początku lat 20. XIX wieku. Po wpisaniu Łodzi na listę
osad fabrycznych, wytyczono jego unikalny, ośmioboczny
kształt i nadano nazwę Rynku Nowego Miasta - z czasem
zmienioną na Nowy Rynek. W latach 1826 - 1828, przy
wlocie w ulicę Piotrkowską, powstały pierwsze
reprezentacyjne budynki Łodzi: Ratusz Miejski i kościół
ewangelicko-augsburski pod wezwaniem Świętej Trójcy
(obecnie Zesłania Ducha Świętego w Łodzi). |

|
Plan z "Opisu miasta Łodzi" - Oskar Flatt; 1853 r.
|
 |
Kościół ewangelicko-augsburski pod wezwaniem św. Trójcy
i Ratusz Miejski.
Pocztówka okolicznościowa - według drzeworytu na
podstawie fotografii Karola Beyera, 1866 r.
|
Początki komunikacji
pasażerskiej na Nowym Rynku sięgają końca lat 30. XIX
wieku. Najpierw pojawiły się dorożki, a po wybudowaniu w
latach 1840 – 1848 kolei warszawsko-wiedeńskiej,
uruchomiono wzdłuż ulicy Piotrkowskiej również konne
omnibusy. W latach 80. XIX wieku planowano zbudować w
Łodzi i regionie sieć tramwajów konnych, a na początku
lat 90. również parowych. Skończyło się na pomysłach,
których nigdy nie zrealizowano.
W dniu 30 czerwca 1895 roku grupa łódzkich fabrykantów w
składzie: Juliusz Kunitzer, Zenon Anstadt, Alfred
Biedermann, Emil Geyer, Juliusz Teodor Heinzel, Henryk
Grohman, Władysław Wiesbeck, Adolf Gehlig, Izrael
Poznański, Markus Silberstein, Stanisław Jarociński,
Salomon Barciński, podpisała wstępne porozumienie w
sprawie „wyjednania na wspólne imię koncesji i wykonania
na wspólny koszt i ryzyko” sieci tramwajowej w Łodzi,
ustanawiając odrębnym aktem notarialnym swym
pełnomocnikiem Juliusza Kunitzera.
Działania grupy, choć już nie tak licznej, doprowadziły
do podpisania w dniu 13 lutego 1897 roku umowy
koncesyjnej w kancelarii łódzkiego notariusza W.
Jonschera. Po zatwierdzeniu przez Komitet
Techniczno-Budowlany Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
planu budowy sieci tramwajowej w Łodzi, w lipcu 1897
roku przystąpiono do jego realizacji.
|
 |
Widok Nowego Rynku krótko przed uruchomieniem tramwajów.
Na brukowej nawierzchni widać linie ciągów
komunikacyjnych dla pieszych, ułożone z kamieni o innym
kształcie. Foto: Bronisław Wilkoszewski; okres 1893-
1896.
|
Torowisko na Nowym Rynku zbudowano między 26 lipca a 8
sierpnia 1898 roku. Jeszcze przed uruchomieniem
tramwajów dokonano drobnej korekty i przy wlocie w ulicę
Piotrkowską ułożono dodatkowy łącznik torowy o długości
22,5 m z dwoma rozjazdami. Umożliwiał on zjazd na prawy
tor dla wagonów jadących z Helenowa lub Cmentarzy w
kierunku południowym.
|

|
Pierwotny układ torów na Nowym Rynku z 1898 roku.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów
MKM MPK-Łódź.
|
Termin otwarcia
przesuwano kilkukrotnie, aż wreszcie 23 grudnia 1898
roku nastąpił długo wyczekiwany moment i na miasto
wyjechały pierwsze pasażerskie tramwaje. Nowy Rynek był
wówczas jedynym miejscem, skąd torowiska wybiegały w
czterech kierunkach: wschodnim, zachodnim, północnym i
południowym. Pierwsze linie otwierano stopniowo.
Zieloną: z Paradyzu do Helenowa (23 grudnia 1898 r.),
białą: z Górnego Rynku do placu Kościelnego (29 grudnia
1898 r.), żółtą: z Dworca Drogi Żelaznej do Cmentarzy
(28 stycznia 1899 r.) i czerwoną: z Dworca Drogi
Żelaznej do placu Kościelnego (1 lutego 1899 r.).
|
 |
|
 |
Jedno z
pierwszych zdjęć z tramwajami na Nowym Rynku.
Po
prawej Herbrand VNB125 z doczepą "petersburską" na linii
zielonej wraca z Helenowa. W głębi Herbrand VNB125 na linii
żółtej jedzie w kierunku Cmentarzy.
Foto: Bronisław Wilkoszewski, ze zbiorów MKM MPK-Łódź; 1899 r.
|
|
Unikalny kadr
z pojedynczym torem wybiegającym
z Nowego Rynku w ulicę Konstantynowską.
Już w październiku 1900 roku zbudowano tu mijankę.
Foto: Bronisław Wilkoszewski; 1899 r.
|
|
W 1900 roku dokonano w
Łodzi znaczącej rozbudowy sieci i przez Nowy Rynek
jeździło już siedem z dziewięciu linii. Utrudnienia i
kolizje, do których dochodziło w dni targowe skłoniły
władze miasta do próby przeniesienia handlu w inne
miejsce. W rzeczywistości odbywał się on na placu nadal,
choć już nie na tak dużą skalę jak przed uruchomieniem
tramwajów. Wprowadzone ograniczenia pozwoliły także
usprawnić ruch na ulicach, do których prowadziły
jednotorowe łuki. W dniu 14 sierpnia na Średniej
(obecnie Pomorska) ukończono budowę drugiego toru, a 14
października 1900 roku oddano do eksploatacji mijankę
wybiegającą z Nowego Rynku w ulicę Konstantynowską
(obecnie Legionów).
|

|
Panorama
Nowego Rynku w dniu targowym i z jadącym tramwajem.
Zdjęcie wydane na pocztówce w 1899 r.
Foto: Bronisław Wilkoszewski.
|

|
Układ z lat 1900 - 1910 po ułożeniu drugiego toru na
ulicy Średniej i mijanki na Konstantynowskiej.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów
MKM MPK-Łódź.
|

|
Panorama
Nowego Rynku z wlotami w ulice Konstantynowską i
Nowomiejską.
Na pierwszym planie tramwaj skręcający w
ulicę Średnią.
Zdjęcie z okresu 1902 - 1904 wydane na pocztówce.
|
 |
|
 |
Nowy Rynek z widokiem na ulicę Konstantynowską.
Widać mijankę zbudowaną w październiku 1900 roku.
Zdjęcie z okresu 1901 - 1908 wydane na
pocztówce.
|
|
Panorama Nowego Rynku z wlotem w ulicę
Piotrkowską.
Na placu m.in. czteroosiowy wagon "hanowerski".
Zdjęcie z okresu 1903- 1905 wydane na pocztówce
przez
A. J. Tybera w 1905 lub 1906 roku.
|
|
We wrześniu 1902 roku
wprowadzono podwójny system oznaczenia linii
tramwajowych. Na kolorowych tarczach o różnych
kształtach naniesiono dodatkowo cyfry. Przez Nowy Rynek
kursowały wtedy tramwaje linii: 1, 2, 3, 4, 5, 6 i 10. W
zdecydowanej większości obsługiwały je dwuosiowe wagony
silnikowe typu Herbrand VNB-125 z doczepami
"petersburskimi" lub "ryskimi" oraz sprowadzone z
Hanoweru wagony czteroosiowe.
W 1908 roku po raz kolejny przystąpiono do urządzenia
oświetlenia elektrycznego. W czerwcu łódzka elektrownia
ustawiła cztery słupy dla podwieszenia lamp łukowych.
Próby z nowym oświetleniem przeprowadzono 25 stycznia
1909 roku.
|

|
Panorama
Nowego Rynku z wlotem w ulicę Nowomiejską. Po prawej
jedna z czterech latarni z elektryczną lampą łukową.
Zdjęcie z okresu 1909 - 1910 wydane na pocztówce przez
C. W. Hartmanna.
|
W 1909 roku na Nowym
Rynku pojawiły się prawdopodobnie po raz pierwszy
samochody komunikacji prywatnej. Kursowały z Łodzi do
Brzezin. Uruchomiono także konne omnibusy na trasie z
Nowego Rynku do dworca Łódź Kaliska. Chętnych do
świadczenia usług przewozowych było coraz więcej.
|

|
"Rozwój" -
31.05.1911 r.
|
W czerwcu
W 1910 roku dobudowano drugi tor na skręcie w relacji
południowo-zachodniej. Była to ostatnia przebudowa jaką
przeprowadzono w układzie torowym przed wybuchem I wojny
światowej. Niewielkie zmiany zaszły za to w taborze
Kolei Elektrycznej Łódzkiej. Wycofano z eksploatacji
wagony czteroosiowe i zakupiono pierwsze doczepy z
oszklonymi pomostami (belgijskie).
|

|
Układ torów z lat 1910 - 1915 po ułożeniu drugiego toru
na skręcie w ulicę Konstantynowską.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów
MKM MPK-Łódź.
|
Pomysł utworzenia ruchu okrężnego pojawił się już w 1914
roku, jednak wybuch wojny zniweczył te plany. Dla
usprawnienia węzła ułożono rok później podwójne łuki w
relacji północno-zachodniej. Planowano tam skierować
tramwaje linii 6.
|

|
Najstarszy znany plan z ruchem okrężnym na placu
Wolności. Projektu w tym kształcie nigdy nie
zrealizowano.
Plan ze zbiorów MKM MPK-Łódź.
|

|
Układ torów z lat 1915 - 1925.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów
MKM MPK-Łódź.
|
W 1918 roku, po
odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zmieniono nazwę
Nowego Rynku na plac Wolności.
W dniu 23 czerwca 1923 roku w kancelarii Czesława
Chrzanowskiego podpisano nową umowę koncesyjną, na mocy
której miasto zyskało większą kontrolę nad tramwajami.
Korzyści były niemal natychmiastowe. W ciągu kilku lat
nastąpił dynamiczny rozwój sieci, a liczba linii wzrosła
z dziesięciu do szesnastu. Przebudowy doczekał się
również węzeł na placu Wolności. Budowę ronda rozpoczęto
8 września 1925 roku. Dla podwieszenia sieci
elektrycznej ustawiono nowe stalowo-kratowe słupy oraz
przesunięto nieco te z 1898 roku. Prace postępowały
szybko i oficjalnego odbioru technicznego dokonano 30
października.
|

"Łódzkie Echo
Wieczorne" - 25.09.1925 r.
|
 |
|
 |
Budowa ruchu okrężnego na placu Wolności.
Widok z wylotem w ulicę Konstantynowską.
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego;
październik 1925 r.
|
|
Budowa ruchu okrężnego na placu Wolności.
Widok z wylotem w ulicę Nowomiejską.
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego;
październik 1925 r.
|
|
|

|
Pierwotny układ ronda torowego z 1925 roku.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów
MKM MPK-Łódź.
|
Możliwość wjazdu i
wyjazdu z placu we wszystkich kierunkach była znakomitym
rozwiązaniem i bardzo usprawniła sieć łódzkich
tramwajów. Nowy węzeł mógł pełnić również rolę krańcówki
bez konieczności przepinania wagonów.
Kompleksową przebudowę układu torowego połączono z
budową kanału burzowego „Dętka”, którą ukończono wiosną
1926 roku. Po skanalizowaniu placu, wewnątrz torowego
ronda urządzono skwer z zielenią i miejscem na pomnik.
Jezdnie ponownie wybrukowano kamieniem polnym. |
|

|
Widok placu Wolności z wlotami w ulice Konstantynowską
i Nowomiejską.
Budowa kanału burzowego "Dętka". Zima 1925/1926 r.
|
 |
|
 |
Plac Wolności z nowym ośmiobocznym skwerem.
Zdjęcie wykonane w 1926 roku i wydane na
pocztówce
przez A. J. Ostrowskiego.
|
|
Plac Wolności z nowym ośmiobocznym skwerem.
Zdjęcie wykonane w 1926 lub na początku 1927
roku
i wydane na pocztówce przez H. Lenga.
|
|
Duże inwestycje
poczynione w drugiej połowie lat 20. XX wieku,
przeplatały się z licznymi strajkami wśród tramwajarzy.
Tempo zmian i nastrojów było w tym okresie bardzo
intensywne, wciąż jednak polepszała się jakość usług i
wzrastały przewozy. Od listopada 1926 roku w łódzkich
tramwajach zaczęto wprowadzać kolejną innowację. W ciągu
około trzech miesięcy całkowicie wymieniono rolkowe
odbieraki prądu na lirowe. Z tego powodu konieczna była
także niewielka modernizacja sieci trakcyjnej,
polegająca głównie na obniżeniu przewodu jezdnego,
likwidacji zwrotnic i wymianie niektórych elementów
podtrzymujących. W niektórych budynkach trzeba było
wmurować niżej nowe kotwy z rozetami do podwieszania
linek nośnych.
Wraz z powiększeniem sieci tramwajowej, konieczne było
również zwiększenie liczby taboru. Od września 1927 roku
zaczęły jeździć 10-metrowe Lilpopy i Simmeringi, a rok
później Sanoki. Plac Wolności wciąż był miejscem, gdzie
spotykało się najwięcej linii w mieście: 1, 2, 3, 4, 5,
6, 8, 9, 10, 11, 12 i 15. Dla poprawy płynności ruchu w
1929 roku zainstalowano rozjazdy szynowe sterowane
elektrycznie za pomocą systemu kontaktów umieszczonych
na przewodach jezdnych sieci trakcyjnej (tzw. sanki). W
czasie jazdy z poborem prądu, gdy ślizgacz przesuwał się
po sankach, iglice zmieniały położenie. Jeśli iglice
były ustawione prawidłowo, należało przejechać przez
sanki na wybiegu (bez pobierania prądu). O kierunku
jazdy informowały dodatkowo tablice z podświetlanymi
strzałkami, które podwieszano do sieci.
|
W 1930 roku plac Wolności po raz kolejny zmienił swoje
oblicze. Jezdnie pokryto asfaltem, skwer pomniejszono i
przebudowano z ośmiobocznego na okrągły. Ustawiono nowe
słupy trakcyjne i oświetleniowe, które możemy oglądać do
dnia dzisiejszego. Wtedy też zlikwidowano ozdobne słupy,
pamiętające początki łódzkich tramwajów oraz zamontowane
5 lat wcześniej słupy stalowo-kratowe. Zwieńczeniem
dzieła było odsłonięcie 14 grudnia 1930 roku pomnika
Tadeusza Kościuszki.
|

|
Uroczyste odsłonięcie pomnika Tadeusza Kościuszki na
placu Wolności w dniu 14 grudnia 1930 roku.
|

|
"Rozwój" -
14.12.1930 r.
|

|
W
związku z przebudową skweru w latach 1929 - 1930 układ
torów nie uległ zmianie.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów
MKM MPK-Łódź.
|
KALENDARIUM 1840 - 1930 |
około
1840
Pojawiają się w Łodzi pierwsze pasażerskie dorożki.
1848
Po wybudowaniu kolei warszawsko-wiedeńskiej (1840-1848)
wzdłuż ulicy Piotrkowskiej uruchomiono konne omnibusy.
26 lipca
1898
Rozpoczęto prace przy układaniu torowiska na Nowym Rynku.
8
sierpnia 1898
Zakończono budowę torowiska na Nowym Rynku.
20 września 1898
Rozpoczęto prace związane z budową oświetlenia elektrycznego na
placu.
14
października 1898
Przy wylocie w ulicę Piotrkowską ułożono łącznik torowy
o długości 22,5 m z dwoma zwrotnicami. Umożliwiał on
zjazd na prawy tor dla wagonów jadących z Helenowa lub
Cmentarzy w kierunku południowym.
12 listopada 1898
Uruchomiono na placu nowe oświetlenie gazowe.
23 grudnia 1898
Uruchomiono w Łodzi komunikację tramwajową.
14
sierpnia 1900
Oddano do eksploatacji drugi tor na ulicy Średniej,
który zaczynał się przy Nowym Rynku.
18
października 1900
Oddano do eksploatacji mijankę wybiegającą z Nowego
Rynku w ulicę Konstantynowską. Jej budowę rozpoczęto 15
października. W tym czasie tramwaje linii żółtej
skierowano do placu Kościelnego.
25
stycznia 1909
O godzinie 17:30 na placu odbyły się próby oświetleniowe z
czterema łukowymi lampami elektrycznymi.
1909
Mieszkańcy
Brzezin – Lejbuś Fuchs i Wolf Rosen – uruchomili
pasażerski ruch samochodowy na trasie: Brzeziny -
Nowosolna - Łódź. Omnibusy samochodowe (autobusy)
zatrzymywały się na Nowym Rynku, skąd zabierały
pasażerów.
19
października 1909
Uruchomiono omnibusy konne na trasie z Nowego Runku do
dworca Łódź Kaliska.
1910
Ułożono drugi tor na skręcie w ulicę Konstantynowską.
Podwójne torowisko wydłużono do ulicy Zachodniej.
1915
Ułożono podwójny skręt torów w relacji północno-zachodniej.
1918
Zmieniono nazwę Nowego Rynku na Plac Wolności.
8
września 1925
Rozpoczęto budowę ruchu okrężnego na placu Wolności.
wrzesień 1925
Zbudowano pierwszą uliczną stację
benzynową dla taksówek.
30
października 1925
Dokonano odbioru technicznego nowego torowiska na placu
Wolności. Jest to oficjalna data otwarcia ruchu
okrężnego (ronda).
14
grudnia 1930
Dokonano uroczystego odsłonięcia pomnika Tadeusza
Kościuszki. |
|