ULICE, PLACE
STRONA GŁÓWNA
 

Plac Wolności
Historia komunikacji pasażerskiej
 

Plac Wolności. Foto: Łukasz Stefańczyk; 28.08.2021 r.
 

Plac Wolności od początku pełnił ważną rolę w układzie komunikacyjnym miasta. W jego długoletniej historii przewinęło się tu wiele środków transportu, którymi podróżowali łodzianie. Dorożki, riksze, omnibusy, taksówki, autobusy i oczywiście tramwaje. Wszystkie odegrały ważną rolę i na stałe wpisały się w pejzaż tego miejsca.
Historia placu sięga początku lat 20. XIX wieku. Po wpisaniu Łodzi na listę osad fabrycznych, wytyczono jego unikalny, ośmioboczny kształt i nadano nazwę Rynku Nowego Miasta - z czasem zmienioną na Nowy Rynek. W latach 1826 - 1828, przy wlocie w ulicę Piotrkowską, powstały pierwsze reprezentacyjne budynki Łodzi: Ratusz Miejski i kościół ewangelicko-augsburski pod wezwaniem Świętej Trójcy (obecnie Zesłania Ducha Świętego w Łodzi).

Plan z "Opisu miasta Łodzi" - Oskar Flatt; 1853 r.
 

Kościół ewangelicko-augsburski pod wezwaniem św. Trójcy i Ratusz Miejski.
Pocztówka okolicznościowa - według drzeworytu na podstawie fotografii Karola Beyera, 1866 r.
 

Początki komunikacji pasażerskiej na Nowym Rynku sięgają końca lat 30. XIX wieku. Najpierw pojawiły się dorożki, a po wybudowaniu w latach 1840 – 1848 kolei warszawsko-wiedeńskiej, uruchomiono wzdłuż ulicy Piotrkowskiej również konne omnibusy. W latach 80. XIX wieku planowano zbudować w Łodzi i regionie sieć tramwajów konnych, a na początku lat 90. również parowych. Skończyło się na pomysłach, których nigdy nie zrealizowano.

W dniu 30 czerwca 1895 roku grupa łódzkich fabrykantów w składzie: Juliusz Kunitzer, Zenon Anstadt, Alfred Biedermann, Emil Geyer, Juliusz Teodor Heinzel, Henryk Grohman, Władysław Wiesbeck, Adolf Gehlig, Izrael Poznański, Markus Silberstein, Stanisław Jarociński, Salomon Barciński, podpisała wstępne porozumienie w sprawie „wyjednania na wspólne imię koncesji i wykonania na wspólny koszt i ryzyko” sieci tramwajowej w Łodzi, ustanawiając odrębnym aktem notarialnym swym pełnomocnikiem Juliusza Kunitzera.
Działania grupy, choć już nie tak licznej, doprowadziły do podpisania w dniu 13 lutego 1897 roku umowy koncesyjnej w kancelarii łódzkiego notariusza W. Jonschera. Po zatwierdzeniu przez Komitet Techniczno-Budowlany Ministerstwa Spraw Wewnętrznych planu budowy sieci tramwajowej w Łodzi, w lipcu 1897 roku przystąpiono do jego realizacji.
 

Widok Nowego Rynku krótko przed uruchomieniem tramwajów. Na brukowej nawierzchni widać linie ciągów komunikacyjnych dla pieszych, ułożone z kamieni o innym kształcie. Foto: Bronisław Wilkoszewski; okres 1893- 1896.
 

Pierwotny układ torów na Nowym Rynku z 1898 roku.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów MKM MPK-Łódź.
 

Termin otwarcia przesuwano kilkukrotnie, aż wreszcie 23 grudnia 1898 roku nastąpił długo wyczekiwany moment i na miasto wyjechały pierwsze pasażerskie tramwaje. Nowy Rynek był wówczas jedynym miejscem, skąd torowiska wybiegały w czterech kierunkach: wschodnim, zachodnim, północnym i południowym. Pierwsze linie otwierano stopniowo. Zieloną: z Paradyzu do Helenowa (23 grudnia 1898 r.), białą: z Górnego Rynku do placu Kościelnego (29 grudnia 1898 r.), żółtą: z Dworca Drogi Żelaznej do Cmentarzy (28 stycznia 1899 r.) i czerwoną: z Dworca Drogi Żelaznej do placu Kościelnego (1 lutego 1899 r.).
 

W 1900 roku dokonano w Łodzi znaczącej rozbudowy sieci i przez Nowy Rynek jeździło już siedem z dziewięciu linii. Utrudnienia i kolizje, do których dochodziło w dni targowe skłoniły władze miasta do próby przeniesienia handlu w inne miejsce. W rzeczywistości odbywał się on na placu nadal, choć już nie na tak dużą skalę jak przed uruchomieniem tramwajów. Wprowadzone ograniczenia pozwoliły także usprawnić ruch na ulicach, do których prowadziły jednotorowe łuki. W dniu 14 sierpnia na Średniej (obecnie Pomorska) ukończono budowę drugiego toru, a 14 października 1900 roku oddano do eksploatacji mijankę wybiegającą z Nowego Rynku w ulicę Konstantynowską (obecnie Legionów).
 

Panorama Nowego Rynku w dniu targowym i z jadącym tramwajem. Zdjęcie wydane na pocztówce w 1899 r.
Foto: Bronisław Wilkoszewski.
 

Układ z lat 1900 - 1910 po ułożeniu drugiego toru na ulicy Średniej i mijanki na Konstantynowskiej.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów MKM MPK-Łódź.
 

Panorama Nowego Rynku z wlotami w ulice Konstantynowską i Nowomiejską.
Na pierwszym planie tramwaj skręcający w ulicę Średnią. Zdjęcie z okresu 1902 - 1904 wydane na pocztówce.
 

We wrześniu 1902 roku wprowadzono podwójny system oznaczenia linii tramwajowych. Na kolorowych tarczach o różnych kształtach naniesiono dodatkowo cyfry. Przez Nowy Rynek kursowały wtedy tramwaje linii: 1, 2, 3, 4, 5, 6 i 10. W zdecydowanej większości obsługiwały je dwuosiowe wagony silnikowe typu Herbrand VNB-125 z doczepami "petersburskimi" lub "ryskimi" oraz sprowadzone z Hanoweru wagony czteroosiowe.
W 1908 roku po raz kolejny przystąpiono do urządzenia oświetlenia elektrycznego. W czerwcu łódzka elektrownia ustawiła cztery słupy dla podwieszenia lamp łukowych. Próby z nowym oświetleniem przeprowadzono 25 stycznia 1909 roku.
 

Panorama Nowego Rynku z wlotem w ulicę Nowomiejską. Po prawej jedna z czterech latarni z elektryczną lampą łukową.
Zdjęcie z okresu 1909 - 1910 wydane na pocztówce przez C. W. Hartmanna.
 

W 1909 roku na Nowym Rynku pojawiły się prawdopodobnie po raz pierwszy samochody komunikacji prywatnej. Kursowały z Łodzi do Brzezin. Uruchomiono także konne omnibusy na trasie z Nowego Rynku do dworca Łódź Kaliska. Chętnych do świadczenia usług przewozowych było coraz więcej.
 

"Rozwój" - 31.05.1911 r.
 

Układ torów z lat 1910 - 1915 po ułożeniu drugiego toru na skręcie w ulicę Konstantynowską.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów MKM MPK-Łódź.
 

Pomysł utworzenia ruchu okrężnego pojawił się już w 1914 roku, jednak wybuch wojny zniweczył te plany. Dla usprawnienia węzła ułożono rok później podwójne łuki w relacji północno-zachodniej. Planowano tam skierować tramwaje linii 6.
 

Najstarszy znany plan z ruchem okrężnym na placu Wolności. Projektu w tym kształcie nigdy nie zrealizowano.
Plan ze zbiorów MKM MPK-Łódź.

 

Układ torów z lat 1915 - 1925.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów MKM MPK-Łódź.
 

W 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zmieniono nazwę Nowego Rynku na plac Wolności.
W dniu 23 czerwca 1923 roku w kancelarii Czesława Chrzanowskiego podpisano nową umowę koncesyjną, na mocy której miasto zyskało większą kontrolę nad tramwajami. Korzyści były niemal natychmiastowe. W ciągu kilku lat nastąpił dynamiczny rozwój sieci, a liczba linii wzrosła z dziesięciu do szesnastu. Przebudowy doczekał się również węzeł na placu Wolności. Budowę ronda rozpoczęto 8 września 1925 roku. Dla podwieszenia sieci elektrycznej ustawiono nowe stalowo-kratowe słupy oraz przesunięto nieco te z 1898 roku. Prace postępowały szybko i oficjalnego odbioru technicznego dokonano 30 października.
 

"Łódzkie Echo Wieczorne" - 25.09.1925 r.
 

Pierwotny układ ronda torowego z 1925 roku.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów MKM MPK-Łódź.
 

Możliwość wjazdu i wyjazdu z placu we wszystkich kierunkach była znakomitym rozwiązaniem i bardzo usprawniła sieć łódzkich tramwajów. Nowy węzeł mógł pełnić również rolę krańcówki bez konieczności przepinania wagonów.
Kompleksową przebudowę układu torowego połączono z budową kanału burzowego „Dętka”, którą ukończono wiosną 1926 roku. Po skanalizowaniu placu, wewnątrz torowego ronda urządzono skwer z zielenią i miejscem na pomnik. Jezdnie ponownie wybrukowano kamieniem polnym.

Widok placu Wolności z wylotami w ulice Konstantynowską i Nowomiejską.
Budowa kanału burzowego "Dętka". Zima 1925/1926 r.
 

Duże inwestycje poczynione w drugiej połowie lat 20. XX wieku, przeplatały się z licznymi strajkami wśród tramwajarzy. Tempo zmian i nastrojów było w tym okresie bardzo intensywne, wciąż jednak polepszała się jakość usług i wzrastały przewozy. Od listopada 1926 roku w łódzkich tramwajach zaczęto wprowadzać kolejną innowację. W ciągu około trzech miesięcy całkowicie wymieniono rolkowe odbieraki prądu na lirowe. Z tego powodu konieczna była także niewielka modernizacja sieci trakcyjnej, polegająca głównie na obniżeniu przewodu jezdnego, likwidacji zwrotnic i wymianie niektórych elementów podtrzymujących. W niektórych budynkach trzeba było wmurować niżej nowe kotwy z rozetami do podwieszania linek nośnych.

Wraz z powiększeniem sieci tramwajowej, konieczne było również zwiększenie liczby taboru. Od września 1927 roku zaczęły jeździć 10-metrowe Lilpopy i Simmeringi, a rok później Sanoki. Plac Wolności wciąż był miejscem, gdzie spotykało się najwięcej linii w mieście: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12 i 15. Dla poprawy płynności ruchu w 1929 roku zainstalowano rozjazdy szynowe sterowane elektrycznie za pomocą systemu kontaktów umieszczonych na przewodach jezdnych sieci trakcyjnej (tzw. sanki). W czasie jazdy z poborem prądu, gdy ślizgacz przesuwał się po sankach, iglice zmieniały położenie. Jeśli iglice były ustawione prawidłowo, należało przejechać przez sanki na wybiegu (bez pobierania prądu). O kierunku jazdy informowały dodatkowo tablice z podświetlanymi strzałkami, które podwieszano do sieci.
 

W 1930 roku plac Wolności po raz kolejny zmienił swoje oblicze. Jezdnie pokryto asfaltem, skwer pomniejszono i przebudowano z ośmiobocznego na okrągły. Ustawiono nowe słupy trakcyjne i oświetleniowe, które możemy oglądać do dnia dzisiejszego. Wtedy też zlikwidowano ozdobne słupy, pamiętające początki łódzkich tramwajów oraz zamontowane 5 lat wcześniej słupy stalowo-kratowe. Zwieńczeniem dzieła było odsłonięcie 14 grudnia 1930 roku pomnika Tadeusza Kościuszki.
 

Uroczyste odsłonięcie pomnika Tadeusza Kościuszki na placu Wolności w dniu 14 grudnia 1930 roku.
 

"Rozwój" - 14.12.1930 r.
 

W związku z przebudową skweru w latach 1929 - 1930 układ torów nie uległ zmianie.
Długości torów podano na podstawie materiałów ze zbiorów MKM MPK-Łódź.
 

KALENDARIUM 1840 - 1930