Tramwaje
na alei Tadeusza Kościuszki w latach 1927 - 1950 |
|
|
 |
Aleja
Kościuszki w drugiej połowie lat 40. XX wieku. Widok w kierunku
południowym z wysokości ul. Zielonej.
Foto z archiwum PTTK Łódź.
|
Data powstania
alei Tadeusza Kościuszki nie jest dokładnie znana. Na planie
miasta z 1853 roku nie wykazano jej żadnego fragmentu.
Pierwszy odcinek, między obecnymi ulicami Zieloną i Struga,
powstał prawdopodobnie w latach 70. XIX wieku. Ulica
otrzymała wówczas nazwę Spacerowa. Kolejny odcinek wytyczono
w 1888 roku między ulicami Rozwadowską (Obecnie Zamehhofa) i
Św. Anny (obecnie Mickiewicza). Nowy fragment nazwano
Nowo-Spacerową. Obie ulice połączono w jeden ciąg pod koniec
pierwszej dekady XX wieku.
Ulica Spacerowa stała się po Piotrkowskiej najbardziej
reprezentacyjną ulicą miasta. Ciekawa zabudowa, wybrukowane
polnym kamieniem dwie jezdnie oraz urządzony pośrodku deptak
dla pieszych - obrośnięty po bokach szpalerem drzew
kasztanowych - nadawały jej niepowtarzalnego uroku.
Łodzianie nazywali ją również Promenadą lub Alejkami.
W 1917 r., w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki,
Rada Miejska zmieniła nazwę ulicy Spacerowej na aleję
Tadeusza Kościuszki. Nazwa obowiązuje do chwili obecnej.
|
 |
|
 |
Skrzyżowanie ul. Spacerowej i Benedykta (6 Sierpnia).
Foto: Bronisłąw Wilkoszewski; koniec XIX w.
|
|
"Dom dochodowy" przy zbiegu ul. Spacerowej i Zielonej.
Foto: Bronisłąw Wilkoszewski; koniec XIX w.
|
|
Tramwaje
uruchomiono w 1927 roku na niedługim odcinku, który powstał
trochę z konieczności. Gdyby skrzyżowanie ulic
Piotrkowskiej, Zielonej i Narutowicza pozwalało na budowę
dużego węzła torowego, kto wie, czy historia tramwajów na
alei Kościuszki nie zaczęłaby się dopiero w 1950 roku, kiedy
to wybudowano nową trasę tramwajową na całej jej długości.
W materiale została przybliżona historia pierwszego odcinka
trasy tramwajowej z dość nietypowym dla Łodzi układem
torowym w latach 1927 - 1950.
W czerwcu 1923 roku została podpisana umowa koncesyjna
między władzami Łodzi, a zarządem Kolei Elektrycznej
Łódzkiej, w której zawarto nowy program rozwoju sieci
tramwajowej. Program przewidywał m. in. budowę trasy na
ulicy Zielonej - od Piotrkowskiej do Leszno (obecnie
Żeligowskiego). Budowa trasy została zatwierdzona do
realizacji w czerwcu 1927 roku. Okazało się jednak, że
skrzyżowanie ulic Piotrkowskiej, Zielonej i Narutowicza
jest zbyt małe na budowę skomplikowanego węzła torowego ze
skrzyżowaniem torów pod kątem prostym i rozjazdami we
wszystkich kierunkach. Na budowę nowego węzła wybrano więc
najbliżej położone na południe skrzyżowanie ulicy
Piotrkowskiej z ulicą 6 Sierpnia. Tory miały przebiegać
właśnie 6 Sierpnia, następnie skręcać w Kościuszki do ul.
Zielonej.
Poniżej fragment oryginalnego opisu tej trasy z zachowanego
dokumentu KEŁ, z dnia 7.05.1927 roku, ze zbiorów Archiwum
Państwowego w Łodzi.
Ulicą 6 Sierpnia linia pobiegnie prosto do Alei T.
Kościuszki dwoma torami. Oś każdego toru znajduje się w
odległości 1250 mm od osi ulicy. W Aleję T. Kościuszki
skręci w prawo dwoma torami; promienie krzywych na skręcie
wyniosą 18 metrów, zaś krzywych przejściowych - 40 metrów.
Aleją T. Kościuszki linia pobiegnie prosto, ale po obu
stronach skweru tak, że tory będą zbliżone do skweru, a
odległość między osią ulicy a osią toru wynosić będzie 2600
mm. Następnie linia skręci dwoma torami w lewo, w ul.
Zieloną, tu promienie krzywych na skręcie wyniosą 17,5 m,
zaś krzywych przejściowych - 40 m. (...)
W lipcu 1927 roku przystąpiono do układania torów na ok. 200
metrowym odcinku alei Kościuszki. Trasę oddano do użytku
w dniu 26 października 1927 roku. Przez kilka lat, mimo
eksploatacji tramwajów, charakter ulicy pozostał
niezmieniony. Tory ułożono w istniejących jezdniach
wybrukowanych polnym kamieniem, dzięki czemu biegnący
środkiem deptak oraz towarzyszące mu od lat kasztanowce
pozostały nienaruszone.
W dniu 24 czerwca 1930 roku został przyjęty przez Radę
Miejską projekt ogólnego planu zabudowy miasta. Silny
sprzeciw, głównie ze strony przedstawicieli przemysłu i
właścicieli nieruchomości sprawił, że zatwierdzono go
dopiero po licznych poprawkach 28 marca 1935 roku. Projekt
oprócz zmian terytorialnych uwzględniał również rozwój
urządzeń komunalnych i socjalno-kulturalnych. W okresie
międzywojennym procent dróg z ulepszoną nawierzchnią wzrósł
co prawda z ok. 1% do 6%., ale wciąż było to bardzo mało. W
zdecydowanej większości łódzkie ulice wybrukowane były
"kocimi łbami" lub w ogóle.
Jak dotąd nieznane jest żadne zdjęcie z lat 1927 - 1935
ukazujące tramwaj jadący aleją Kościuszki. Na poniższych
zdjęciach z tego okresu widać tylko fragmenty skrętów
przebiegających bezpośrednio w jezdniach.
|
 |
 |
Synagoga Postępowa (zniszczona w 1939 r.) przy zbiegu
al. Kościuszki i ul. Zielonej. Po prawej fragment toru,
którym tramwaje skręcały w kierunku zachodnim.
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego, koniec lat 20. XX
w.
|
Bank Polski na al. Kościuszki. U dołu fragment toru,
którym tramwaje skręcały w ul. 6 Sierpnia.
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego, koniec lat 20. XX
w.
|
|
W 1935 r. przystąpiono do modernizacji al. Kościuszki.
Usunięto stare kamienne nawierzchnie, a ich miejsce zajęły
nowe jezdnie wyłożone podłużną kostką klinkierową (którą z
kolei w 1956 roku przeniesiono i ułożono na ulicach Jaracza
i Piramowicza).
Przesunięto nieznacznie tory tramwajowe. Na długości 162 m
ułożono po obu stronach nowe szyny typu kolejowego (Vignole'a),
które przebiegały teraz na wydzielonym pasie przy
krawężnikach jezdni.
Stare odcinki toru z jezdni usunięto wraz z przebudową
nawierzchni. Sieć trakcyjną podwieszono na słupach
stalowo-kratownicowych. Łukowate wysięgniki ze zdobieniami
były dość nietypowe dla wizerunku ówczesnej sieci tramwajów
miejskich.
W wyniku modernizacji wycięto wszystkie drzewa kasztanowe,
które rosły w pasie między deptakiem, a jezdniami. Na ich
miejscu posadzono krzaki włoskich topoli, które rosły tam
przez około 15 lat - do czasu kolejnej modernizacji. Tak
powstał pierwszy w centrum Łodzi fragment trasy z
wydzielonym torowiskiem poza jezdnią.
|
 |
Kostka klinkierowa na ul. Jaracza, która w latach
1935 - 1956 była ułożona na al. Kościuszki.
Foto: Wojciech Dębski; 23.02.2010 r.
|
 |
|
Pierwszą linią kursującą po alei
Kościuszki była "siedemnastka". Przed II wojną światową był
to najwyższy numer linii tramwajowej w Łodzi. W czasie II
wojny światowej linię 17 zastąpiła "czternastka". Zmieniono
także nazwę alei na Hermann Görring Alle. Nie wiadomo
dokładnie, czy 14 była jedyną kursującą linią w czasie
okupacji. Wiadomo natomiast, że ruch tramwajów na tym
odcinku utrzymywany był dość regularnie.
W wyniku działań wojennych zniszczono Synagogę, stojącą u
zbiegu Kościuszki i Zielonej. Poza tym aleja na tym odcinku
przetrwała wojnę bez większych zniszczeń.
|
 |
Herbrand U107c na linii 14 tuż po
wjechaniu z ul. 6 Sierpnia w al. Kościuszki (Hermann Görring
Alle)
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego; okres II wojny
światowej.
|
Po wojnie komunikację na alei
Kościuszki wznowiono 22 października 1945 roku. Linię 14
zastąpiono "siódemką". Ruch tramwajów wciąż był tam jednak
bardzo mały. Linię obsługiwało zaledwie pięć solowych
wagonów. Ciekawostką jest fakt, iż były to najczęściej
ostatnie egzemplarze starych Herbrandów, kierowanych właśnie
na linię 7.
Wkrótce miały nastąpić zmiany. Główna arteria Łodzi, czyli
ul. Piotrkowska była niezwykle przeciążona ruchem kołowym.
Rozważano kilka wariantów jej odciążenia zarówno po
wschodniej jak i zachodniej stronie. Powstało wiele pomysłów
i projektów, z których udało zrealizować się tylko część i
to z dużym opóźnieniem. Jednym z najważniejszych
przedsięwzięć była budowa trasy P-P (Północ - Południe). Oto
kilka wspomnień prasowych z 1949 roku.
Trasa ta będzie miała na celu odciążenie ulicy
Piotrkowskiej. Stanowić ma ona arterię przelotową i
jednocześnie ułatwi komunikację peryferii ze śródmieściem.
Prace nad jej budową rozpoczęto w końcu lata i w chwili
obecnej Wydział Komunikacji Zarządu Miejskiego oraz
Wydziały: Drogowy i Sieci MZK poszczycić się mogą znacznymi
osiągnięciami (...) Trasa będzie biegła ulicami: od
Zgierskiej Masarską, Wieńcową, przedłużeniem Stodolnianej do
Ogrodowej i Alejami Kościuszki do Żwirki i Piotrkowskiej.
Szerokość trasy ma wynosić 35 m. Środkiem wydzielone
zostanie torowisko tramwajowe z zieleńcami, po obu bokach
urządzone zostaną jezdnie jednokierunkowe i ścieżki dla
rowerzystów (...)
Nowe tory układano w miejscu dawnego deptaka, który
ostatecznie zlikwidowano. Podczas prac ruch tramwajów wciąż
był utrzymywany.
W dniu 21 lipca 1950 roku. wprowadzono uroczyście do
eksploatacji nowe wagony tramwajowe produkcji powojennej
typu 2N1. Niestety nie udało się do tego czasu zakończyć
budowy trasy P-P, a prace nad jej ukończeniem przeciągnęły
się do jesieni. Tramwaje w starym układzie komunikacyjnym po
raz ostatni przejechały aleją Kościuszki w dniu 25
października 1950 roku. Dzień później linię 7 skierowano
Piotrkowską do placu Wolności i rozpoczęto prace przy
budowie i podłączaniu nowego węzła na skrzyżowaniu
Kościuszki i Zielonej. Jednocześnie zdemontowano odcinki
starych torów. Na ich miejscu urządzono pasy zieleni z
żywopłotem.
W dniu 7 listopada 1950 roku oddano do eksploatacji nowe
tory na całej długości alei Kościuszki (od ul. Żwirki do ul.
Zielonej). Rozpoczął się nowy rozdział tramwajowej historii,
a o dawnym układzie komunikacyjnym - trochę nietypowym dla
Łodzi - przypominają nieliczne fotografie.
|
 |
|
 |
Łódź, aleja Kościuszki z torowiskiem
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego; lata 30. XX w.
|
|
Skład 805Na - 3327 + 3328 na linii 16.
Łódź, al. Kościuszki.
Foto: Wojciech Dębski; 27.04.2009 r.
|
 |
|
 |
Łódź. Skrzyżowanie al. Kościuszki i 6 Sierpnia.
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego; lata 30. XX w.
|
|
Łódź. Skrzyżowanie al. Kościuszki i 6 Sierpnia.
Foto: Wojciech Dębski; 27.04.2009 r.
|
|
Na opisanym
odcinku trasy kursowały następujące linie:17 (1927 - 1939),
14 (1939 - 1945), 7 (1945 - 1950)
|
|