Łódzkie tramwaje i autobusy

Informacje i ciekawostki
Strona główna

Tramwaje na alei Tadeusza Kościuszki w latach 1927 - 1950

 

Aleja Kościuszki w drugiej połowie lat 40. XX wieku. Widok w kierunku południowym z wysokości ul. Zielonej.
Foto z archiwum PTTK Łódź.
 

Data powstania alei Tadeusza Kościuszki nie jest dokładnie znana. Na planie miasta z 1853 roku nie wykazano jej żadnego fragmentu. Pierwszy odcinek, między obecnymi ulicami Zieloną i Struga, powstał prawdopodobnie w latach 70. XIX wieku. Ulica otrzymała wówczas nazwę Spacerowa. Kolejny odcinek wytyczono w 1888 roku między ulicami Rozwadowską (Obecnie Zamehhofa) i Św. Anny (obecnie Mickiewicza). Nowy fragment nazwano Nowo-Spacerową. Obie ulice połączono w jeden ciąg pod koniec pierwszej dekady XX wieku.

Ulica Spacerowa stała się po Piotrkowskiej najbardziej reprezentacyjną ulicą miasta. Ciekawa zabudowa, wybrukowane polnym kamieniem dwie jezdnie oraz urządzony pośrodku deptak dla pieszych - obrośnięty po bokach szpalerem drzew kasztanowych - nadawały jej niepowtarzalnego uroku. Łodzianie nazywali ją również Promenadą lub Alejkami.
W 1917 r., w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, Rada Miejska zmieniła nazwę ulicy Spacerowej na aleję Tadeusza Kościuszki. Nazwa obowiązuje do chwili obecnej.
 
 

Skrzyżowanie ul. Spacerowej i Benedykta (6 Sierpnia).
Foto: Bronisłąw Wilkoszewski; koniec XIX w.

 

 

"Dom dochodowy" przy zbiegu ul. Spacerowej i Zielonej.
Foto: Bronisłąw Wilkoszewski; koniec XIX w.
 

Tramwaje uruchomiono w 1927 roku na niedługim odcinku, który powstał trochę z konieczności. Gdyby skrzyżowanie ulic Piotrkowskiej, Zielonej i Narutowicza pozwalało na budowę dużego węzła torowego, kto wie, czy historia tramwajów na alei Kościuszki nie zaczęłaby się dopiero w 1950 roku, kiedy to wybudowano nową trasę tramwajową na całej jej długości.
W materiale została przybliżona historia pierwszego odcinka trasy tramwajowej z dość nietypowym dla Łodzi układem torowym w latach 1927 - 1950.

W czerwcu 1923 roku została podpisana umowa koncesyjna między władzami Łodzi, a zarządem Kolei Elektrycznej Łódzkiej, w której zawarto nowy program rozwoju sieci tramwajowej. Program przewidywał m. in. budowę trasy na ulicy Zielonej - od Piotrkowskiej do Leszno (obecnie Żeligowskiego). Budowa trasy została zatwierdzona do realizacji w czerwcu 1927 roku. Okazało się jednak, że skrzyżowanie ulic Piotrkowskiej, Zielonej i Narutowicza  jest zbyt małe na budowę skomplikowanego węzła torowego ze skrzyżowaniem torów pod kątem prostym i rozjazdami we wszystkich kierunkach. Na budowę nowego węzła wybrano więc najbliżej położone na południe skrzyżowanie ulicy Piotrkowskiej z ulicą 6 Sierpnia. Tory miały przebiegać właśnie 6 Sierpnia, następnie skręcać w Kościuszki do ul. Zielonej.
Poniżej fragment oryginalnego opisu tej trasy z zachowanego dokumentu KEŁ, z dnia 7.05.1927 roku, ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi.

Ulicą 6 Sierpnia linia pobiegnie prosto do Alei T. Kościuszki dwoma torami. Oś każdego toru znajduje się w odległości 1250 mm od osi ulicy. W Aleję T. Kościuszki skręci w prawo dwoma torami; promienie krzywych na skręcie wyniosą 18 metrów, zaś krzywych przejściowych - 40 metrów. Aleją T. Kościuszki linia pobiegnie prosto, ale po obu stronach skweru tak, że tory będą zbliżone do skweru, a odległość między osią ulicy a osią toru wynosić będzie 2600 mm. Następnie linia skręci dwoma torami w lewo, w ul. Zieloną, tu promienie krzywych na skręcie wyniosą 17,5 m, zaś krzywych przejściowych - 40 m. (...)

W lipcu 1927 roku przystąpiono do układania torów na ok. 200 metrowym odcinku alei Kościuszki. Trasę oddano do użytku w dniu 26 października 1927 roku. Przez kilka lat, mimo eksploatacji tramwajów, charakter ulicy pozostał niezmieniony. Tory ułożono w istniejących jezdniach wybrukowanych polnym kamieniem, dzięki czemu biegnący środkiem deptak oraz towarzyszące mu od lat kasztanowce pozostały nienaruszone.
W dniu 24 czerwca 1930 roku został przyjęty przez Radę Miejską projekt ogólnego planu zabudowy miasta. Silny sprzeciw, głównie ze strony przedstawicieli przemysłu i właścicieli nieruchomości sprawił, że zatwierdzono go dopiero po licznych poprawkach 28 marca 1935 roku. Projekt oprócz zmian terytorialnych uwzględniał również rozwój urządzeń komunalnych i socjalno-kulturalnych. W okresie międzywojennym procent dróg z ulepszoną nawierzchnią wzrósł co prawda z ok. 1% do 6%., ale wciąż było to bardzo mało. W zdecydowanej większości łódzkie ulice wybrukowane były "kocimi łbami" lub w ogóle.
Jak dotąd nieznane jest żadne zdjęcie z lat 1927 - 1935 ukazujące tramwaj jadący aleją Kościuszki. Na poniższych zdjęciach z tego okresu widać tylko fragmenty skrętów przebiegających bezpośrednio w jezdniach.

 

Synagoga Postępowa (zniszczona w 1939 r.) przy zbiegu al. Kościuszki i ul. Zielonej. Po prawej fragment toru, którym tramwaje skręcały w kierunku zachodnim.
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego, koniec lat 20. XX w.

 

Bank Polski na al. Kościuszki. U dołu fragment toru, którym tramwaje skręcały w ul. 6 Sierpnia.
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego, koniec lat 20. XX w.


 

W 1935 r. przystąpiono do modernizacji al. Kościuszki. Usunięto stare kamienne nawierzchnie, a ich miejsce zajęły nowe jezdnie wyłożone podłużną kostką klinkierową (którą z kolei w 1956 roku przeniesiono i ułożono na ulicach Jaracza i Piramowicza). Przesunięto nieznacznie tory tramwajowe. Na długości 162 m ułożono po obu stronach nowe szyny typu kolejowego (Vignole'a), które przebiegały teraz na wydzielonym pasie przy krawężnikach jezdni.
Stare odcinki toru z jezdni usunięto wraz z przebudową nawierzchni. Sieć trakcyjną podwieszono na słupach stalowo-kratownicowych. Łukowate wysięgniki ze zdobieniami były dość nietypowe dla wizerunku ówczesnej sieci tramwajów miejskich.
W wyniku modernizacji wycięto wszystkie drzewa kasztanowe, które rosły w pasie między deptakiem, a jezdniami. Na ich miejscu posadzono krzaki włoskich topoli, które rosły tam przez około 15 lat - do czasu kolejnej modernizacji. Tak powstał pierwszy w centrum Łodzi fragment trasy z wydzielonym torowiskiem poza jezdnią.
 

Kostka klinkierowa na ul. Jaracza, która w latach 1935 - 1956 była ułożona na al. Kościuszki.
Foto: Wojciech Dębski; 23.02.2010 r.
 

 

Pierwszą linią kursującą po alei Kościuszki była "siedemnastka". Przed II wojną światową był to najwyższy numer linii tramwajowej w Łodzi. W czasie II wojny światowej linię 17 zastąpiła "czternastka". Zmieniono także nazwę alei na Hermann Görring Alle. Nie wiadomo dokładnie, czy 14 była jedyną kursującą linią w czasie okupacji. Wiadomo natomiast, że ruch tramwajów na tym odcinku utrzymywany był dość regularnie.
W wyniku działań wojennych zniszczono Synagogę, stojącą u zbiegu Kościuszki i Zielonej. Poza tym aleja na tym odcinku przetrwała wojnę bez większych zniszczeń.

 

Herbrand U107c na linii 14 tuż po wjechaniu z ul. 6 Sierpnia w al. Kościuszki (Hermann Görring Alle)
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego; okres II wojny światowej.

 

Po wojnie komunikację na alei Kościuszki wznowiono 22 października 1945 roku. Linię 14 zastąpiono "siódemką". Ruch tramwajów wciąż był tam jednak bardzo mały. Linię obsługiwało zaledwie pięć solowych wagonów. Ciekawostką jest fakt, iż były to najczęściej ostatnie egzemplarze starych Herbrandów, kierowanych właśnie na linię 7.
Wkrótce miały nastąpić zmiany. Główna arteria Łodzi, czyli ul. Piotrkowska była niezwykle przeciążona ruchem kołowym. Rozważano kilka wariantów jej odciążenia zarówno po wschodniej jak i zachodniej stronie. Powstało wiele pomysłów i projektów, z których udało zrealizować się tylko część i to z dużym opóźnieniem. Jednym z najważniejszych przedsięwzięć była budowa trasy P-P (Północ - Południe). Oto kilka wspomnień prasowych z 1949 roku.
 
Trasa ta będzie miała na celu odciążenie ulicy Piotrkowskiej. Stanowić ma ona arterię przelotową i jednocześnie ułatwi komunikację peryferii ze śródmieściem. Prace nad jej budową rozpoczęto w końcu lata i w chwili obecnej Wydział Komunikacji Zarządu Miejskiego oraz Wydziały: Drogowy i Sieci MZK poszczycić się mogą znacznymi osiągnięciami (...) Trasa będzie biegła ulicami: od Zgierskiej Masarską, Wieńcową, przedłużeniem Stodolnianej do Ogrodowej i Alejami Kościuszki do Żwirki i Piotrkowskiej. Szerokość trasy ma wynosić 35 m. Środkiem wydzielone zostanie torowisko tramwajowe z zieleńcami, po obu bokach urządzone zostaną jezdnie jednokierunkowe i ścieżki dla rowerzystów (...)
 
Nowe tory układano w miejscu dawnego deptaka, który ostatecznie zlikwidowano. Podczas prac ruch tramwajów wciąż był utrzymywany.
W dniu 21 lipca 1950 roku. wprowadzono uroczyście do eksploatacji nowe wagony tramwajowe produkcji powojennej typu 2N1. Niestety nie udało się do tego czasu zakończyć budowy trasy P-P, a prace nad jej ukończeniem przeciągnęły się do jesieni. Tramwaje w starym układzie komunikacyjnym po raz ostatni przejechały aleją Kościuszki w dniu 25 października 1950 roku. Dzień później linię 7 skierowano Piotrkowską do placu Wolności i rozpoczęto prace przy budowie i podłączaniu nowego węzła na skrzyżowaniu Kościuszki i Zielonej. Jednocześnie zdemontowano odcinki starych torów. Na ich miejscu urządzono pasy zieleni z żywopłotem.
W dniu 7 listopada 1950 roku oddano do eksploatacji nowe tory na całej długości alei Kościuszki (od ul. Żwirki do ul. Zielonej). Rozpoczął się nowy rozdział tramwajowej historii, a o dawnym układzie komunikacyjnym - trochę nietypowym dla Łodzi - przypominają nieliczne fotografie.

 

 

Łódź, aleja Kościuszki z torowiskiem
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego; lata 30. XX w.
 

 

Skład 805Na - 3327 + 3328 na linii 16.
Łódź, al. Kościuszki.
Foto: Wojciech Dębski; 27.04.2009 r.
 

 

Łódź. Skrzyżowanie al. Kościuszki i 6 Sierpnia.
Foto: ze zbiorów Wojciecha Dębskiego; lata 30. XX w.
 

 

Łódź. Skrzyżowanie al. Kościuszki i 6 Sierpnia.
Foto: Wojciech Dębski; 27.04.2009 r.
 

Na opisanym odcinku trasy kursowały następujące linie:17 (1927 - 1939), 14 (1939 - 1945), 7 (1945 - 1950)
 

Informacje i ciekawostki
Strona główna

 

Strona utworzona 12.05.2010

©
Wojciech Dębski
 Rozpowszechnianie oraz publikacja materiałów zawartych na tej stronie wyłącznie za zgodą autora.